Το"Μανιφέστο" είχε δική του ζωή. Ενώ όταν βγήκε χαιρετίστηκε μ' ενθουσιασμό από την τότε ακόμα ολιγάριθμη προφυλακή του επιστημονικού σοσιαλισμού (όπως το αποδείχνουν οι μεταφράσεις που αναφέρονται στον πρώτο πρόλογο), σπρώχτηκε σε λίγο στο περιθώριο από την αντίδραση που επακολούθησε την ήττα των εργατών του Παρισιού τον Ιούνη του 1848 και τελικά κηρύχτηκε σε διωγμό"εν ονόματι του νόμου" με την καταδίκη των κομμουνιστών της Κολωνίας το Νοέμβρη του 1852[7]. Μαζί με την εξαφάνιση από τη δημόσια σκηνή του εργατικού κινήματος, που χρονολογείται από την εποχή της επανάστασης του Φλεβάρη, περνά στο περιθώριο και το"Μανιφέστο".

Όταν η ευρωπαϊκή εργατική τάξη είχε ξαναδυναμώσει αρκετά για μια καινούργια έφοδο ενάντια στην εξουσία των κυρίαρχων τάξεων, γεννήθηκε η Διεθνής Ένωση των Εργατών. Είχε για σκοπό της να συγχωνεύσει σε μια μεγάλη στρατιά ολόκληρη τη μαχητική εργατιά της Ευρώπης και της Αμερικής. Γι' αυτό δεν μπορούσε να ξεκινήσει από τις αρχές που έμπαιναν στο"Μανιφέστο". Έπρεπε να έχει ένα πρόγραμμα που να μην κλείνει τις πόρτες στα αγγλικά τρέιντ-γιούνιονς, στους γάλλους, βέλγους, ιταλούς και ισπανούς προυντονιστές και στους γερμανούς λασαλιστές[8]. Αυτό το πρόγραμμα-εισαγωγή στο καταστατικό της Διεθνούς-συντάχτηκε από τον Μαρξ με τέτοια μαστοριά που την αναγνώρισαν ακόμα και ο Μπακούνιν και οι αναρχικοί. Για την τελική νίκη των θέσεων που διακηρύσσονται στο"Μανιφέστο", ο Μαρξ στηρίζεται αποκλειστικά και μόνο στην πνευματική ανάπτυξη της εργατικής τάξης, που θα 'πρεπε να προκύψει αναγκαστικά από την ενιαία δράση και από τη συζήτηση. Τα γεγονότα και οι εναλλαγές στην πάλη ενάντια στο κεφάλαιο, οι ήττες πιο πολύ από τις νίκες, δεν μπορούσαν να μη δώσουν στους αγωνιζόμενους να νιώσουν πόσο ανεπαρκείς ήταν οι ως τότε πανάκειές τους, δεν μπορούσαν να μην τους κάνουν να κατανοήσουν βαθιά τους αληθινούς όρους της χειραφέτησης των εργατών. Και ο Μαρξ είχε δίκιο. Η εργατική τάξη του 1874, όταν διαλυόταν η Διεθνής, ήταν ολότελα άλλη από την εργατική τάξη του 1864, τη στιγμή της ίδρυσής της. O προυντονισμός στις ρωμανικές χώρες, ο ειδικός λασαλισμός στη Γερμανία χαροπάλευαν, ακόμα και τα τότε υπερσυντηρητικά αγγλικά τρέιντ-γιούνιονς πλησίαζαν σιγά-σιγά στο σημείο, όπου το 1887 ο πρόεδρος του Συνεδρίου τους στο Σουάνσι μπόρεσε να πει εξ ονόματος τους:"Ο ηπειρωτικός σοσιαλισμός έπαψε να μας τρομάζει." Όμως, ο ηπειρωτικός σοσιαλισμός το 1887 ήταν πια σχεδόν αποκλειστικά η θεωρία που διακηρύχθηκε στο"Μανιφέστο". Κι έτσι η ιστορία του"Μανιφέστου" αντανακλά ως ένα βαθμό την ιστορία του σύγχρονου εργατικού κινήματος από το 1848. Σήμερα, το"Μανιφέστο" είναι αναμφισβήτητα το πιο διαδομένο, το πιο διεθνές προϊόν όλης της σοσιαλιστικής φιλολογίας, το κοινό πρόγραμμα πολλών εκατομμυρίων εργατών όλων των χωρών, από τη Σιβηρία ως την Καλιφόρνια.

Κι ωστόσο, όταν βγήκε, δεν θα μπορούσαμε να το ονομάσουμε σοσιαλιστικό Μανιφέστο. Με το όνομα σοσιαλιστές εννοούσαν το 1847 δύο λογιών ανθρώπους. Από τη μια, τους οπαδούς των διαφόρων ουτοπικών συστημάτων, ιδιαίτερα τους οπαδούς του Όουεν στην Αγγλία και του Φουριέ στη Γαλλία, που ήδη από τότε και οι δυο είχαν συρρικνωθεί σε απλές αιρέσεις που πέθαιναν σιγά-σιγά. Από την άλλη, τους κοινωνικούς κομπογιαννίτες όλων των ειδών, που με τις διάφορες πανάκειές τους και με λογιών-λογιών μπαλώματα ήθελαν να παραμερίσουν τα κοινωνικά κακά, χωρίς να βλάψουν καθόλου το κεφάλαιο και το κέρδος. Και στις δυο περιπτώσεις εννοούσαν ανθρώπους που βρίσκονταν έξω από το εργατικό κίνημα και που ζητούσαν πιο πολύ στήριγμα στις"μορφωμένες" τάξεις. Ωστόσο, η μερίδα εκείνη των εργατών, που είχε πεισθεί για την ανεπάρκεια των απλών πολιτικών αλλαγών και ζητούσε ένα συθέμελο μετασχηματισμό της κοινωνίας, ονόμαζε τότε τον εαυτό της κομμουνιστική. Ήταν ένας χοντροδουλεμένος ενστικτώδης μονάχα, και κάποτε λίγο ωμός κομμουνισμός, ήταν όμως αρκετά δυνατός για να δημιουργήσει δυο συστήματα ουτοπικού κομμουνισμού: στη Γαλλία την"Ικαρία" του Καμπέ[9] και στη Γερμανία τον κομμουνισμό του Βάιτλινγκ . Ο σοσιαλισμός το 1847 ήταν ένα κίνημα αστικό, κομμουνισμός ήταν ένα εργατικό κίνημα. Ο σοσιαλισμός, τουλάχιστον στην ηπειρωτική Ευρώπη, ήταν κατάλληλος για τα σαλόνια, ο κομμουνισμός ήταν ακριβώς το αντίθετο. Και επειδή από τότε κιόλας είχαμε αποφασιστικά τη γνώμη ότι"η χειραφέτηση των εργατών πρέπει να είναι έργο της ίδιας της εργατικής τάξης", δεν μπορούσαμε ούτε στιγμή να διστάσουμε ποιο απ' τα δυο ονόματα θα διαλέγαμε. Κι από τότε δεν μας ήρθε ποτέ στο νου να το απορρίψουμε.

"Προλετάριοι όλων των χωρών, ενωθείτε!" Όταν εδώ και σαράντα δυο χρόνια, την παραμονή της πρώτης παρισινής επανάστασης, όπου το προλεταριάτο εμφανίστηκε με δικές του διεκδικήσεις, διακηρύξαμε στον κόσμο αυτά τα λόγια[10], μονάχα λίγες φωνές μας απάντησαν. Στις 28 του Σεπτέμβρη 1864, όμως, οι προλετάριοι των περισσοτέρων χωρών της Δυτικής Ευρώπης ενώθηκαν για να σχηματίσουν τη Διεθνή Ένωση των Εργατών, με τη δοξασμένη ιστορία της. Η ίδια η Διεθνής έζησε, βέβαια, μόνο εννιά χρόνια. Όμως δεν υπάρχει άλλη καλύτερη απόδειξη από τη σημερινή μέρα για το γεγονός ότι η αιώνια συμμαχία των προλετάριων όλων των χωρών που ιδρύθηκε απ' αυτήν ζει ακόμα, και ζει πιο έντονα από κάθε άλλη φορά. Γιατί σήμερα που γράφω αυτές τις γραμμές το προλεταριάτο της Ευρώπης και της Αμερικής επιθεωρεί τις δυνάμεις του, που για πρώτη φορά κινητοποιούνται σε μια στρατιά, κάτω από μια σημαία και για έναν άμεσο στόχο: το νομοθετικό καθορισμό...